Дунё тарихи давомида турли тақвимлар ишлаб чиқилган ва фойдаланиб келинган. Биз ишлатадиган Григорян тақвимидан ташқари Мусулмон дунёсида ишлатиладиган ҳижрий тақвим ҳам машҳур. Бу йил ҳисоби ой ёки қуёшга асосланган қамарий ва шамсий тақвимларига
бўлинади.
Ҳижрий-қамарий йил ҳисоби - тарих (эра) бошини Пайғамбаримиз Муҳаммад (с.а.в.) ҳижратларидан олинган ва ой (қамар) тақвимига асосланган йил ҳисобидир. Бу йил ҳисоби анча узоқ тарихга эга. Арабистон ярим оролида яшаган қадимги халқлар милоддан аввалги минг йилликда ой тақвимини қўллаганлар. Араблар исломдан икки юз йилча олдин (милодий V аср бошларида) ой-қуёш тақвимидан фойдаланишга ўтган эдилар. Ой-қуёш тақвимида 24 йиллик давр (цикл) мавжуд бўлиб, бу такрорланиб турар эди. 24 йилнинг 9 йили 13 ойлик, 15 йили 12 ойлик бўларди. Йилга ортиқча бир ой (яъни 13-ой) қўшишни ва шу ойнинг ўзини “наси” деб аталган. “Наси” ойи қамарий ва шамсий йил ораларидаги фарқни йўқотиш мақсадида, бу фарқ бир 5 ойга тўлганда қамарий йилга қўшимча 13-ой сифатида қўшилган. Бу тақвим бўйича, яъни динимиз исломгача араб ойлари йилнинг муайян вақтида бошланган.
Аввал вақти-вақти билан қўшиб келинган 13-ой "наси" пайғамбаримиз томонларидан милодий 631 йилда бекор қилинади. Араблар энди фақат қамарий тақвимга, қамарий ойларга ўтадилар. Шундан кейин араб ойлари аввалги номларининг луғавий маъносини йўқотди, бир йил 365 кун эмас 354 кунга айланди, йил боши 1-муҳаррам аввалгидек ҳар йили муайян вақтда эмас, олдинги йилга нисбатан 11 кун барвақт келадиган бўлди. Наси ойи тақиқланиб қамарий тақвимга ўтилганлиги пайғамбаримиз томонларидан эълон қилинганлиги сабабли бу тақвим «Муҳаммад (с.а.в.) тақвими» деб ҳам дейилади.
Муқаддас динимиз Ислом келгач, мусулмонлар диний ва дунёвий ишларини олиб боришлари учун ўзларига хос тақвим-тарих бўлишига зарурат туғилди. Бу муҳим масала иккинчи халифа Ҳазрати Умар разияллоҳу анҳу (халифалик йиллари милодий 634-644) даврларида муҳокама қилинди ва ҳал этилди.
Милодий 631 йилда биз мусулмонлар қамарий ойларга тўла ўтган бўлсак-да, халифаликнинг дастлабки йилларида воқеа-ходисаларнинг содир бўлган вақтини фақат ой номи ва шу ойнинг маълум кунини қайд этиш билан ёки ўша даврдаги анъанга кўра йилни номлаш учун ўша йили содир бўлган асосий воқеа билан белгиланарди. Масалан, Пайғабаримизнинг Зайнаб онамизга уйланган йили ва шунга ўхшаш у зотни ҳаётида юз берган воқеъалар номи билан чекланар эдилар. Ойга қўшиб айтиладиган сана (йил) ҳисоби йўқ эди. Мусулмонлар ўртасида ёзилган хат-ҳужжатларга сана қўйиш одати бўлмаган.
Бир куни бир киши халифа Умар ҳузурларига келиб шаъбон ойида тўланиши керак бўлган қарз ҳақидаги ҳужжатни кўрсатади. Шунда Ҳазрати Умар "бу ҳужжат қайси шаъбонга тегишли? Ўтган йилги шаъбонгами ёки бу йилги шаъбонгами?" - деб сўрайдилар. Ўша пайтларда Жазира вилоятининг волийси Абу Мусо Ашъарийга иккита буйруқ ёзиб берилади. Бу буйруқларнинг бири иккинчисига сира тўғри келмас, бошқа-бошқа эди. Уларнинг қайси бири олдин, қайси бири кейин ёзилганлигини билолмаган Абу Мусо халифа Ҳазрати Умардан (р.а) сўрайди. Чунки ҳар икки буйруқда ҳам сана йўқ эди. Ниҳоят, халифа Ҳазрати Умар (р.а) ўз атрофига саҳобаи киромларни тўплаб машварат ўтказадилар. Саҳобаларнинг барчаси бир овоздан ой ҳисоби билан иш юритишни маъқул деб топадилар. Чунки диний аҳкомларни қамарий (ҳижрий) тарихдан бошқача юргизиш мумкин эмас эди. Зеро, пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссалом ҳам вафотларидан бир оз олдин ой-қуёш тақвимидаги "наси" ойини бекор қилиб фақат ой ҳисобини қолдирган эдилар. Машваратда иштирок этган саҳобалар ўша вақтгача қўлланиб келган қамарий ой номларини ҳам сақлаб қолишни лозим кўрдилар. Бу ойлар араб аҳли ўртасида жуда машҳур эди. Саҳобаи киромларлар тақвим боши – яъни ҳижрий сананинг бошини қайси вақтдан, қайси воқеадан бошлаб ҳисоблашга оид турли фикрларни ўртага ташладилар.
Саҳобалар Расуллуллоҳ (с.а.в.)нинг туғилган кунларидан бошлашни маъқуллашса, бошқалари эса вафот этган саналаридан бошлашни маъқуллашарди. Ҳазрати Умар
Sattarov, [10.01.20 23:17]
(р.а.): “Расулуллоҳ вафотларидан бошласак, ҳар йил бошланишида ул жаноб вафотларининг қайғуси янгиланиб, янги йилни байрам қилиб эмас, мотамсаролик ила кутиб олишга тўғри келади”, - деб бу фикрни ҳам рад этадилар.
Охири ҳазрати Али ибн Абу Толиб каррамаллоҳу важҳаҳу ислом тақвими бўлмиш ҳижрий сана пайғамбаримизнинг Маккадан Мадинага кўчиб ўтишлари - ҳижратларидан бошлашни таклиф этдилар. Бу таклифни барча саҳобалар маъқуллашди ва қабул қилишди. Ҳижрат сабабли тақвим “Ҳижрий” деб ном олди. Пайғамбармиз (с.а.в) нинг Маккадан Мадинага ҳижрат қилиб етиб борган вақтлари - рабиъул аввал ойидан 11 кеча ўтганда - душанба куни воқеъ бўлган эди. Бу милодий ҳисоб билан 622 йилнинг 23 сентябр кунига мувофиқ келади.
Халифа ҳазрати Умар разияллоҳу анҳу ҳузурларида динимизнинг тақвим боши ва тарих бошини қабул килишга бағишланган мазкур машварат мажлиси ҳижратдан 17 йил кейин - 17 йил муҳаррам ойининг 1-куни (милодий 638-йил 23 январ) бўлган эди. Ҳижрат эса юқорида айтилганидек, рабиъул аввал ойининг 11 кунида, яъни ой санасининг 3-ойида бўлиб ўтган. Ҳазрати Усмон ибн Аффон розияллоҳу анҳу ўша пайтдаги араблар анъанасига кўра йилни муборак Муҳаррам ойидан бошлашни таклиф қилади. Ваҳоланки, арабларда аввалдан йил боши муҳаррам ойининг 1-кунидан ҳисобланган. Шу сабабли тарихий воқеаларни ҳисоблаганда чалкашлик содир бўлмаслиги учун ҳижрат воқеъ бўлган 3-ойдан олдинги 1- ва 2- ойлар (муҳаррам, сафар) ҳам ҳижрат йил ҳисобига қўшиб олинди ва муборак муҳаррам ойи йил боши бўлиб қолди. Яъни, аниқ қилиб айтганда, ҳижрий ҳисобнинг 1-йилининг 1-куни муҳаррам ойи бўлиб, бу санани милодийга айлантирганда 622 йилнинг 16 июлига тўғри келади.
Ҳижрий сана ҳисоби Яқин ва Ўрта Шарқнинг кўп давлатлари ва бошқа баъзи давлатларда қўлланади.
Шамсия 622 йилнинг баҳорги тенг кунлик куни — 21 мартдан бошлаб ҳисобланади; кейинги йил бошлари эса 20, 21 ёки 22 мартга тўғри келади. Давомийлиги Григорий календаридаги каби 365 ёки 366 кундан иборат. Шамсия бўйича ойларнинг номлари ҳут, ҳамал, савр, жавзо, саратон, асад, сумбула, мезон, ақраб, қавс, жадди ва далв бўлиб, бу ойлар доимо йилнинг маълум бир вақтларида келади.
Ўрта Осиёда янги услуб кенг оммавийлашгунга қадар қамария ҳисоби ҳам, шамсия ҳисоби ҳам ишлатилиб келинган; Шамсия ҳисоби бўйича йилнинг дастлабки кунларида Наврўз байрами ўтказилган.
Ҳижрий йил ҳисобининг саналарини янги услуб (Григорий календари)га айлантиришда махсус формулалар ва жадваллар қўлланади. Масалан: Григорий календарининг 1980 йили қамариянинг 1399/1400 йилларига ва Шамсиянинг 1359/1360 йилларига тўғри келади. Лекин бу ҳар доим ўзини оқлай олмаган.
Эрдон Эсонов,
“Шайх Зиёвуддинхон” жомеъ масжиди имом хатиби
Комментариев нет:
Отправить комментарий