чапакайлар

Чапақайлар қаердан келиб чиққан?                                    

Дунёдаги барча чапақайларнинг ҳаёти осон эмас. Бутун инсоният тарихи давомида чапақайларни бошқаларга нисбатан ёмон қабул қилишган уларни нопок ёки жодугар деб ҳисоблаганлар. Ўрта асрларда агар кимдир чап қўли билан ёзса, уни ўзида иблисни сақлаётганликда айблаганлар, умуман олганда ўша даврда чапақай инсоннинг ўзи иблис деб ҳисобланган. Вақт ўтиб замон ўзгарди, шунингдек, инсонларнинг чапақайларга муносабати ҳам тубдан янгиланди. Шундай бўлса ҳам, чап қўли билан ҳаракатланувчиларни кундалик ҳаётда учратиш мумкин ва уларга нисбатан қониқарсиз баҳо берилади. Ёзув столи дейсизми, партами ёки блокнотлар шундай ишланганки, чапақайлар бундан доимо муаммоларга дуч келадилар, бу хилдаги инсонлар деярли қайчи ишлатишдан маҳрум бўлганлар. Олиб борилган изланишларга кўра, чап қўл билан ҳаракатланувчиларнинг умр кечиришлари, ўнг қўл ҳаракатидагиларга нисбатан камроқ бўлар экан.

Шунингдек, инсоният қисматида ким чапақай бўлиб дунёга келган бўлса, уларга нисбатан муносабат гўё ноҳақликдан иборатдир. Шуни эътироф этиш жоизки, олимлар анча вақтдан буён чап қўл ҳаракатидаги инсонларни фақатгина ягона ген билангина фарқланишларини таъкидлаб келадилар. Афсуслар бўлсинки, улар айнан ўша ген қаерда жойлашганлиги ҳусусида аниқ бир тўхтамга кела олмаганлар.

Ушбу ҳафтадаги журналда чоп этилган генетикага оид ПЛОС Генетикс (PLOS Genetics) мақолада айтилишича, бир гуруҳ олимлар инсоннинг қайси қўли доминантлик қилиши борасида ген системаларини тузиб чиқдилар. Шунингдек, мақола муаллифлари доминантликни тана асимметрияси ва  бош мия фаолияти билан боғлаяптилар.

Олимлар бир мунча олдин олиб борган изланишларида, дислексия касаллиги билан оғриган беморларда, яъни ўқиш қобилиятига эга бўлмаганларда доминантлик қилувчи қўл ПКСК6 (PCSK6) деб номланувчи генга боғлиқлигини аниқлаганлар. Мадомики, ҳар бир ген аллеля деб номланувчи икки хил кўринишда бўлади, шу билан бирга гендаги мутация жараёни ҳам икки хил. Олимлар ўқиш қобилятидан маҳрум бўлган беморларда ПКСК6 (PCSK6) ген ўзгаришини кузатдилар, яъни бир ёки иккала аллеля мутация жараёни кўпроқ ўнг қўл ҳарактидаги инсонларда бўлар экан.

Бу эса албатта олимларда алоҳида бир қизиқиш уйғотди, сабаби уларга аён нарса, ПКСК6 (PCSK6) гени шундай бир генки, у тўғридан-тўғри чап-ўнг инсоннинг тана асимметриялари билан боғланган. Бироқ бу олимларда иккиланишни юзага келтирди, нима сабабдан бундай жараён фақатгина дилексияга чалинган беморларда учрайди,  қайси қўл доминантлик қилади, бу эса албатта  ўзаро боғлиқ бўлмаган жараёндир. Шу сабабли олимлар ўз тадқиқотларини кенгайтиришларига тўғри келди ва улар 2600 нафар дислексияга чалинмаган одамлар ўртасида тадқиқот олиб бордилар.

Тадқиқот натижалари шуни кўрсатдики, кўплаб инсонларнинг доминантлик қилувчи қўллари фақатгина ПКСК6 (PCSK6) гени билан аниқланмас экан. Устунлик қилувчи қўлга таъсир қилувчи омил бошқа генлар билан ҳам боғлиқ экан, яъни ўнг-чап инсон тана асимметрияларининг ўзгариши билан боғлиқ жараёнлардир. Доминантлик қилувчи қўлларни танлаш ПКСК6 (PCSK6) генларининг тасири аллеляда бўладиган мутация жараёнларининг сонига боғлиқдир. Ҳар бир ген ўзгарувчанлик хусусиятига эга.  Олимларнинг  таъкидлашларича, инсонда бир йўналиш борасида (чап қўл ёки ўнг қўл) қанча кўп мутация жараёнлари юз берса, доминантлик қилувчи қўл ҳаракатининг натижаси ҳам шунга боғлиқ бўлар экан.

Бу гипотеза умуман олганда бош саволга мантиқий жавоб бўлади: агар доминантлик қилувчи қўллардан бири ген билан аниқланса,  у доминантлик хусусиятда бўлиб, инсон тақдири асосий ўнг қўл ҳаракати бўлса, нима сабабдан чап қўл ҳаракати бизнинг ген тўқималаримиздан ғойиб бўлмади? Ҳақиқатдан ҳам олимларнинг таъкидлашларича, қўллардан бирининг бошқарувида  нафақат “доминант” ёки “рецессив”, балки барча генлар тўплами муҳим ўрин эгаллайди.

Ажабланарли томони шундаки, барча генлар  инсоннинг ўнг-чап танаси асимметрияларига ҳамда бош мия фаолиятлари билан боғлиқ экан. Бу эса ўз навбатида қўллардан бирининг физик симметриялиги ҳамда доминантлиги уларнинг бир-бири билан боғлиқдир. Генлардан бирининг бузилиши жиддий физик симметрия бузулишига олиб келади, масалан situs inversus – ички органлар транспозицияси. Бу асосий ички органларнинг нормал ҳолатига қараганда кўзгу сингари акс этадиган камдан кам учрайдиган жараёндир (масалан, юракнинг ўнг тарафда жойлашиши). Лабораториядаги сичқоннинг ПКСК6 (PCSK6) генидаги бузилиш натижасида, унинг ички органлари жойлашувида жиддий бузилишлар содир бўлди.

Агар физик асимметрия қўллардан бирининг доминантлиги билан боғлиқ бўлса, унда ички органлари транспозиция билан туғилган инсонларни, бошқа инсонлар билан таққосланганда қўллардан бирининг доминантлик жиҳати кўпроқ учратилиши керак. Бироқ тадқиқот натижаларига кўра бундай жараёнлар инсонлар билан юз бермайди. Бунга боғлиқ ҳолда олимлар бу генлар одамларнинг доминантлик қилувчи қўлларига тасир кўрсатмаса ҳам, эҳтимолдан ҳоли эмаски инсон организмида бошқа механизмлар ҳам мавжуд. Физик  симметриядаги жиддий бузулишлар эса ўнг қўл ва чап қўл ҳаракатини компенсациялайди.

Бошқа ҳайвонларда, масалан оқ айиқ ёки шимпанзеда ҳам қўли ёки кафтидан бири доминантлик қилади. Шимпанзе бирор нарсани ушлаганда ёки овқатланаётган чоғида қўлларидан бирини ишлатади. Шунингдек, барча ўнг қўл ва чап қўлдаги ҳайвонларнинг орасидаги популяция жараёни бир хилда кечади. Инсон ўнақай ва чапақайларга бўлинганлари аниқ фарқланиб турадиган ягона жонзот. Ўртадаги  тафовут 90% - 10% ни ташлил этади.

Яна бир бундай бўлинишни тушунтирадиган устун гипотез бор, у фақат инсонга хос бўлган гапира олиш ҳусусиятидир. Гапириш қобиляти - бош мия ярим айланасида  бўлинган, худди қўлнинг доминантлиги каби, шу сабаб доминантлик қилувчи қўл ҳам гапириш сингари бошқа-бошқа блокларга бўлинган ва бошқа бош мия ярим айланасида ажратилган. Кўп ҳолларда бош миянинг нутқни бошқарувчи қисми чап ярим айланада жойлашган бўлса, бундай инсонлар ўнг қўл билан ҳаракат қиладилар. Кам сонли инсонларда нутқини бошқарувчи бош мия қисми ўнг ярим айланада жойлашган бўлади ва уларда чап қўл доминантлик қилади.

Бироқ, Оксфорд университети доктори ҳамда бир қанча машҳур мақолаларнинг муаллифи  Уильям Брэндлер (William Brandler) бу назарияни ҳақиқатга яқин деб ҳисобламайди. Сабаби, гапириш хусусияти ва доминантлик қўл орасидаги боғлиқлик ҳақидаги илмий исботлар ҳозиргача йўқ. Брэндлерни бошқа бир масала қизиқтиради, яъни гендаги қандай мутация ёки комбинация жараёнлари юз берадики, асосан инсонлар ўнақай бўлиб туғиладилар. “Қачон биз гендаги таркибнинг қўллардан бирининг доминантлигига боғлиқлигини билсак, шундагина биз бу ҳодисанинг эволюция жараёнини топишимиз мумкин – дейди у. – Ва биз қачон бу ишни охирига етказсак, қайси ген бу ҳодисага боғлиқлигини билсакгина, ўшанда биз нима сабабдан инсонлар ўнақай ёки чапақай бўлиб туғилишларини билишимиз мумкин”.

Олимлар шунингдек, қўлларнинг доминантлик жиҳати ҳаёт шароитига ҳам боғлиқ дейдилар, бироқ барибир энг муҳим сабаб бу гендадир дея таъкидлайдилар. “Инсонлар, ҳамма нарса атроф муҳитга боғлиқлигини айтадилар, аммо шуни ҳам ўйлаб кўриш керакки, нима сабаб инсонлар қадимдан ўнақай бўлиб туғилганлар, нима учун бу тенденция устунлик қилган ва қандай сабаб у бутун тарих жараёнида шундай бўлган? Нима учун фақатгина чапақай туғиладиган инсонлар жамияти йўқ? – дея Брендлер мулоҳаза юритади. – Қайси қўл доминантлик қилиш, кўп ҳолатда ген билан боғлиқдир. Юзлаб  турдаги мутация жараёнлари, сизни у ёки бу томонга етаклаши мумкин, айнан мутация тури қайси қўлнинг устунлигига боғлидир, яна сизнинг атрофингиздагиларга, шунингдек бошқа омилларга боғлиқ ҳодисадир”.

Аммо Брэндлернинг фикрича, кўплаб инсонлар билан тадқиқот олиб борилмас экан, тўлиқ генетик харитани яратиш мумкин эмас.  Қайси  генлар қўллардан бирининг доминантлигини бошқара олади, нима учун ўнақай ва чапақайлар шундай фарқланади?  Брэндлер - “Буларни рўёбга чиқариш учун вақт талаб қилинади ва албатта қачонлардир бу содир бўлади. Генетикада оламшумул ўзгаришлар юз берди, шунинг учун биз бир неча йиллардан сўнг барча генетик асосларни яратиб, инсониятнинг сир синоатини билиш имкониятини қўлга киритамиз” – дея фикр билдиради.