сафар5

Абдуқодир Сатторов: Суҳайлий маҳалладошлари билан Тошкентга сафар қилди (5)

Сафар таассуротлари... | 04.05.2015 06:52     19122 марта ўқилди

---

Абдуқодир  Нурмухаммад ўғли Сатторов:

Суҳайлий маҳалладошлари билан Тошкентга сафар қилди 5 

(давоми)

Бизлар тўйхонадан чиқиб ЧИҒАТОЙ қабристонига бордик Чиғатой маҳалласи – Соғбон, Қўшчи, Сақичман, Каллахона маҳаллалари билан чегарадош бўлган.  Дарвоза, кўча ва маҳалла номлари Чиғатой деб аталган. 
Чиғатой қабристони. Бу ёруғ дунёни тарк этган устозларни зиёрат қилиш учун уларнинг сўнгги манзили атрофида ўйчан кезамиз… Буюк Ойбек, Мақсуд Шайхзода, Олим Хўжаев, Шукур Бурҳон, Тошхўжа Хўжаев, Зайнаб Садриева, Шукур Холмирзаев… ҳаммаларини номма-ном санаш қийин. Йиллар эса ўз ҳукмини ўқиб бўлган…
Ўз хаёлларинг чиғириғига ўралиб қолмасдан, кўзларингни каттароқ очиб, атрофга тийранроқ назар ташласанг, сени хижолатга солиб, бошингни хам қиладиган бир мисрага кўзинг тушади: “Одамлар, қадрланг бир-бирингизни, гул ҳам муҳаббат ҳам тирикка керак.”

Бу унутилмас мисралар қаршингиздаги қоратош “эга” си шоира Саида Зуннунованики. Яна юқорироқда мажнун мисол Ботир Зокировнинг ён томонидаги бир қабр тошида эса “Умримни ўткинчи сабога бердим, Энг сўнгги чақамни гадога бердим. Бу телба руҳимни Худога бердим” деб ёзилган. Бу уч сатр эса марҳума Римма Аҳмедованинг ҳаётига таянч бўлган сирдан воқиф этиб, у бу ҳаётда таниган ва ўзини доғлатган ҳақиқатларни очиб беради…
Яна юқорироққа одимласангиз, инсониятнинг бутун хавотирини, дарду изтироби-ю фожиасини ўзида ифодалаган бир битикка кўзингиз тушади: “Ўлимдан қўрқмайман, унутилишдан қўрқаман!” Бу — актёр Жавлон Ҳамроев қабртошидаги ёзув…
Ажойиб макон эрур ўтганлар қароргоҳи,
                 Ниҳоятда кенг, шинам Оллоҳнинг бу даргоҳи.
    Энг улуғ алломала ётур маюс ва унсиз,
                               Балки Оллоҳга етган уларнинг оҳи..воҳи

Бу сурат – ЧИҒАТОЙ қабристонида олинган бўлиб, унинг орқа тамонида кўриниб турган минора саҳнида –  шу қабристон ёнида жойлашган ИМОМ АЛ БУХОРИЙ масжиди жойлашган…
У ерда Баҳодиржон қори ва Бахтиёржон ҳожи акалар ҚУРЪОН тиловат қилишди. Шундан сўнг биз қабрстондан ётган азизларнинг руҳи покларини  зиёрат қила бошладик
                    Барчалари хўб яшаб,  давру даврон сурганлар

                               Замона улуғлари,  фан, санъат эрку жоҳи.
                     Миллатимизнинг кўрки,  халқим фидойилари,
                              Шукур Бурҳонов ўзи  бўлган..ку Эдип шоҳи. 
                     Лутфихон, Тамарахон, Мукаррама опалар
                              Ўзбегим санъатининг  эдилар пайкар, моҳи.
                             Усмон Юсупов билан, Шароф Рашидов икков
                             Ўзбекистон отаси,   Ўлкамизнинг подшоҳи.
   

Шоир Сухайлий Андижонлик шоира Саида Зунуннова ва турмуш ўртоғи Саид Ахмадларнинг порлиқ хотирасига Қурон тилават қилмоқда (Чиғатой қабристони)
                          Ҳамид Олимжон билан   З у л ф и я   опа эса,
                          Вафо ва садоқатнинг   бўлган юлдузи, моҳи.
                          Саид Аҳмад,   С а и д а опалар ҳам шундадир,
                          Улар учун ушбу жой  -  а б а д и й   қароргоҳи.
Худди шу ерда мен ёзувчи Мухаммад Алининг бир асарини қисман этиборингизга хавола қилсам…..
Якинда китобларни вараклаётиб, бир адабий тадкикотдаги “Чигатой тили”, “Чигатой адабиёти” атамаларига кўзим тушди. Ажабо, бизнинг катта ва бой адабиётимиз, бизнинг она тилимиз нега шундай аталган экан? Ким атаган? качон атаган?
 Келинг, бу ўринда, аввало, узок тарихга юз буриб, “Чигатой ким эди?” деган саволга жавоб топиб олайлик.
 Чигатой (тугилган йили номаълум — вафоти 1242 й.) Чингизхоннинг иккинчи ўғли.
 1224 йилда Чингизхон ўғилларига мулк улашади. Чиғатойга ҳам катта ҳудуд инъом этилади. Бу хақда муаррих Абулғозий шундай маълумот беради: “…
Мовароуннахрни ва Хоразмнинг баъзисини, билоди уйғур ва Кошқар, Бадахшон, Балх, Fазнидин то Синд сувигача анга бериб эрди. Бу айтилган вилоятнинг хечқайсисига ўзи борган йўқ. (Таъкид бизники – М.А.) Аммо доруғалар қўйиб эрди. Ўзи Ўгадойнинг қатинда эрди.”
(Абулғозий. “Шажарайи турк”. Т, 1992. 93-бет).
Шундан сўнг Мовароуннахрни Чиғатой улуси деб атай бошладилар.
 1224 йилдан ўн саккиз йил давомида Чиғатой бу худуд хукмдори бўлган. Мўгулларнинг босқинчилик юришларида у Чингизхон билан бирга бўлиб, Хитойга юришда, Мовароуннахрни истило этишда ғоят шафқатсизлик кўрсатган. Ака-укалари Жўжи ва Ўгадойлар билан биргаликда Ўтрорни олишда, Урганчни қамал қилишдақатнашган. 1221 йилнинг 25 ноябрида Жалолиддин Мангуберди билан Синд дарёси бўйида юз берган аёвсиз жангда иштирок этган. Синд дарёсидан от солиб ўтиб кетган Хоразмшоҳ Жалолиддинни таъқиб этиш, тутиб келишга юборилган.
Чиғатойнинг қишки ва ёзги ўрдаси бўлиб, ҳар иккиси ҳам Или водийсида (ҳозирги Хитойнинг ўулжа шаҳрига яқин, Или вилояти) эди.
Мирзо Улуғбек шундай ёзади:
“Айтадиларки, Чиғатойхон айшу ишрат ва овни жуда севган. Кўпинча вақтини ўша ишларга сарф этган…”
(МирзоУлуғбек. “Тўрт улус тарихи”. Т, 1994. 298-бет.)
Чингизхон вафотидан (1227 йил) сўнг бирорта марта ҳам    жангларда қатнашмаган, Мовароуннаҳрга ҳам келмаган, улусни 
идора қилишни аввал  Маҳмуд Яловочга, кейин унинг ўғли Масъудбекка (1238-1289 й.лар) топшириш билан кифояланган.
 Шу ўринда ҳақли савол туғилади: хўш, Чиғатой вафотидан буён етти юз эллик йилдан зиёд вақт ўтибдики, унинг номи нима учун ҳали-ҳануз Ўзбекистон топонимикасида мавжуд? Нима учун жойлар унинг номи билан аталган, унинг номидаги маҳаллаларда яшаймиз?
 Энг ачинарли жиҳати, масалага нохолис ёндашув туфайли жаҳонда нафақат юртимиздаги жойлар, балки юртнинг ўзи, тили, адабиётини ҳам Чиғатой номи билан атайдиган бўлиб қолишган!Ҳатто бутун бошли миллатни ҳам ўзбек эмас, “чиғатой” дейиш одат тусини олган.
 Илгари тилимизнинг тарихи ва қонуниятлари, номланиши, адабиётимизнинг даврлаштирилиши билан, асосан, В. Радлов, В. Бартольд, Н. Поппе, А. Самойлович, Ф. Кўпрулизода, А. Кримский, М. Массон сингари хорижий олимлар шуғулланганини инобатга олсак, “Чиғатой тили”, “Чиғатой эли”, “Чиғатой адабиёти” каби терминларнинг пайдо бўлиши ва томир ёйишида, бундай қарашларнинг дунё илм-фанида тарқалишида “четдан келиб бизнинг тилимизга турли номлар беришни яхши кўрадиган туркологлар”нинг (П. Қодиров ибораси) хизматлари катта бўлгани англашилади.
  

   
ЧИҒАТОЙ қабристониннг умумий кўриниши олдинда Сухайлий бобо
“Амир Темур 1370 йили Марказий Осиёда давлат тепасига келгандан кейин Чиғатой авлодлари бу ҳудуддан қувилган, Мовароуннахр яна кадимий номи билан Турон ва Туркистон деб атала бошлаган эди. Чиғатой исми энди фақат туркийлашган бир мўғул уруғининг оти ёки “Чиғатойтепа”, “Чиғатой қабристони” каби жой номлари сифатида сақланиб қолган эди
Шундан сўнг бизлар икки соатли зиёратдан сўнг “МИНОР” жомъе масжиди тамон юриш қилдик.  
Давоми бор
Абдуқодир Нурмухаммад ўғли Саттаров
– руҳшунос олим

Ўхшаш мақолалар:

1.     Абдуқодир Сатторов: Суҳайлий маҳалладошлари билан Тошкентга сафар қилди…

2.     Абдуқодир Сатторов: Суҳайлий маҳалладошлари билан Тошкентга сафар қилди (4)

3.     Абдуқодир Сатторов: Суҳайлий маҳалладошлари билан Тошкентга сафар қилди (3)

4.     Абдуқодир Сатторов: Суҳайлий маҳалладошлари билан Тошкентга сафар қилди (2)

5.     Абдуқодир Сатторов: Бухорога сафар – “Ибн Сино таълимоти фан тараққиётида” халқаро анжуманида… (3)

6.     Абдуқодир Сатторов: Ўзбекистондан Малайзияга сафар (1)